Άλλοι από τους εκπαιδευτικούς στόχους είναι διαχρονικοί, κλασικοί, αναλλοίωτοι, άλλοι πάλι συλλαμβάνονται, προβάλλονται και υπηρετούνται περιστασιακά ως γέννημα των διαμορφούμενων κάθε φορά κοινωνικοπολιτικών συνθηκών. Μια τέτοια εκπαιδευτική προτεραιότητα, η οποία φαίνεται να αποτελεί κομβικό στοιχείο για το μέλλον των σύγχρονων δημοκρατιών, είναι η ανοχή στην ετερότητα κάθε είδους! Πρόκειται για μια αρχή η οποία θεωρείται βασική υποχρέωση των εκπαιδευτικών συστημάτων των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων δημοκρατικών χωρών, ώστε να την καλλιεργήσουν στους νέους ως στάση ζωής. Προβάλλεται μάλιστα με ιδιαίτερο στόμφο από όσους εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Η ανοχή στη διαφορά σχετίζεται άμεσα με την ελευθερία σκέψης, αποτελεί ένα από τα βασικότερα ανθρώπινα δικαιώματα της τρίτης γενιάς και δικαιολογημένα θεωρείται βασική προϋπόθεση για την αυτοολοκλήρωση του ατόμου. Ενδεικτικά η πράσινη βίβλος της Ε.Ε. για την εκπαίδευση έχει συμπεριλάβει στη φιλοσοφία της την προηγούμενη αρχή ως βασική υποχρέωση των ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών συστημάτων. Το ζήτημα είναι το γιατί πρέπει και το πώς μπορεί να γίνει πράξη μια τέτοια ανθρωπιστική στάση ζωής.
Όσον αφορά το πρώτο σκέλος, με ευκολία διαπιστώνει κανείς ότι η ίδια η ιστορία και η τρέχουσα πραγματικότητα μάς διδάσκουν και μάς επιβάλλουν ως ευθύνη και υποχρέωση το σεβασμό στο διαφορετικό ως ένα μέτρο ίασης πολλών παθολογιών που ταλανίζουν και τις σύγχρονες κοινωνίες: τον ρατσισμό, την ξενοφοβία, την τρομοκρατία, τη βία σε όλες τις πτυχές της, τις ποικίλες διακρίσεις, την προκλητική παραβίαση πολλών βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, φαινόμενα που έχουν τη ρίζα τους και στη δυσκολία αποδοχής του διαφορετικού. Το αγαθό της ελευθερίας βέβαια ως ένα βαθμό σχετικοποιείται στις κοινωνίες και εκφράζει κάθε φορά τα περιθώρια-πλαίσια ατομικής δράσης, καθοριζόμενα από μια πλειάδα παραγόντων, όπως η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας, η εθνική της αυτοτέλεια, η πολιτική της ανάταξη, η πολιτιστική της ωρίμανση κ.λπ.. Σήμερα, όμως, η έννοια της ελευθερίας δε νοείται χωρίς μια βασική της παράμετρο, την ανεξαρτησία της σκέψης και τη συνακόλουθη δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού του κάθε ατόμου, επιλογές που διασφαλίζει μόνο η ανοχή στη διαφορετικότητα!
Έτσι, λοιπόν, ενώ από τον σκεπτόμενο κόσμο υιοθετείται τουλάχιστον λεκτικά η αξία της ετερότητας, στην πράξη η αποδοχή κι η ουσιαστική εφαρμογή της χωλαίνει και στην ουσία σε πολλές περιπτώσεις εξατμίζεται κάθε περιθώριο σεβασμού της! Παρόλη την επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, τις προσπάθειες εκδημοκρατισμού των κοινωνιών, τον εκσυγχρονισμό πολλών εκπαιδευτικών συστημάτων και τους ατομικούς ή συλλογικούς αγώνες για την προστασία των ανθρώπινων ελευθεριών, θεωρώ ότι η εφαρμογή της παραπάνω αρχής χρήζει γενναίων αλλαγών στη δομή της κοινωνίας μας. Αναφέρω τρεις, τις σπουδαιότερες εξ αυτών, κατά τη γνώμη μου.
Αρχικά, πρέπει να καταρριφθεί ο μύθος της ομοιογένειας, ο οποίος ακόμη καλά κρατεί. Η δογματική θεώρηση και αποδοχή της πολιτισμικής καθαρότητας, της εθνικής ομοιογένειας και η άκριτη βεβαιότητα για μια κυρίαρχη εθνική κουλτούρα κάθε έθνους, αν δεν ανασκευαστούν εκ βάθρων δε θα επιτρέψουν - ειδικά στον σημερινό αλλοτριωμένο άνθρωπο - να σέβεται ουσιαστικά τον συνάνθρωπό του. Ήδη, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και μάλιστα σε κάποιες από αυτές με πλούσια δημοκρατική παράδοση, ο μύθος της ομοιογένειας τροφοδοτεί την ξενοφοβία και το ρατσισμό εις βάρος των μεταναστών.
Μία δεύτερη αλλαγή που θα συμβάλλει στη διευκόλυνση της ανοχής στο διαφορετικό είναι ο επαρκής βαθμός εκδημοκρατισμού των κοινωνιών που θα μεταφράζεται αφενός σε ένα πλαίσιο ασφαλούς διαβίωσης των πολιτών τους και αφετέρου σε ένα ισχυρό κράτος δικαίου και πρόνοιας ικανό να τους διασφαλίζει αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο, προστατεύοντάς τους από τις απρόσμενες οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις. Οι σημερινές δημοκρατίες δε φαίνονται ικανές να προστατεύσουν την εργασία, την υγεία, την ασφάλεια και άλλα σημαντικά αγαθά των πολιτών τους, οπότε κάθε απειλή προερχόμενη από αντίπαλες κοινωνικές ομάδες τροφοδοτεί το μίσος προς το διαφορετικό.
Η τρίτη και αξιολογότερη προϋπόθεση για μια ουσιαστική ανατροπή της κατάστασης είναι η αγωγή, η οποία θα ξεκινά από τους ιστούς της οικογένειας θα συνεχίζεται στο σχολικό περιβάλλον, θα ενισχύεται από τους άλλους φορείς αγωγής, θα επιβεβαιώνεται και θα υποστηρίζεται από όλες τις κοινωνικές δυνάμεις˙ μια αγωγή που θα ενδιαφέρεται οι νέοι να μεγαλώνουν σ’ ένα περιβάλλον όπου η ουσιαστική ισότητα όλων θα θεωρείται αυτονόητη και θα ξεριζώνει από το μυαλό αλλά και από την ψυχή κάθε προκατάληψη για ανωτερότητα ή κατωτερότητα ατόμων ή ομάδων, θα διαμορφώνει πλέον άλλες αξιολογίες για τη ζωή, κατά πολύ διαφορετικές από τις επικρατούσες σήμερα.
Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι πώς θα δομηθεί, θα υιοθετηθεί και κυρίως θα υπηρετηθεί με συνέπεια μια τέτοια εκπαίδευση. Αυτό είναι μια πρόκληση για τον σύγχρονο σκεπτόμενο κόσμο των δημοκρατικών κοινωνιών, ο οποίος, ως γνωστόν, φαίνεται να «μετεωρίζεται» ανάμεσα στην ανθρωπιστική θεωρητική προσέγγιση των πραγμάτων αφενός και την ωμή κατακρεούργηση πολλών ανθρωπιστικών κατακτήσεων αφετέρου! Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα κρίσιμο και θα κρίνει στην ουσία το μέλλον του ανθρώπου! Θα ανταποκριθεί άραγε ο αποκαλούμενος αναπτυγμένος κόσμος τουλάχιστον σ’ αυτή την πρόκληση; Ίδωμεν…
Βιβλιογραφία
-Δ.Γληνός, Μελέτη για τις ανθρωπιστικές σπουδές
-Α. Γκράμσι, Η οργάνωση της κουλτούρας
-Άννα Φραγκουδάκη, Γλώσσα και ιδεολογία
*Ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος- συγγραφέας
[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 81 του περιοδικού]