Στις συζητήσεις γύρω από τη δοκιμασία της σύγχρονης δημοκρατίας δεν επισημαίνεται ιδιαίτερα, νομίζω, μια σημαντική πτυχή που για μένα είναι καθοριστικής φύσεως για το μέλλον της: Η ποιότητα και η ένταση της δημοκρατικής συνείδησης του σημερινού πολίτη∙ αναφέρομαι φυσικά αυτού που ζει σε δημοκρατικά ευνομούμενες κοινωνίες.

     Θέλω να πω ότι οι αξίες για τις οποίες η δημοκρατία σεμνύνεται, όπως η ισότητα, οι ελευθερίες, η δικαιοσύνη – θεωρητικά τουλάχιστον – γίνονται αποδεκτές απ’ όλους! Πολύ περισσότερο η δημοκρατία ως πολίτευμα συγκινεί πολλούς και εγκωμιάζεται από ακόμη περισσότερους! Ποια μορφή της δημοκρατίας, όμως, έχουν στο νου τους οι «θιασώτες» της; Οι περισσότεροι δεν εξυμνούν την αυθεντική δημοκρατία, αλλά μάλλον κάποια παραφθαρμένη εκδοχή της και ορέγονται συνήθως τα περιθώρια που αυτή δίνει για πολλές καταχρήσεις!

     Η γνήσια δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα του μέτρου και όλα πρέπει να λειτουργούν αρμονικά, όπως τα όργανα σε μια ορχήστρα, για να παραχθεί ο τέλειος ήχος! Πιστεύω ότι αυτή δεν υπήρξε στην ουσία ποτέ! Ούτε καν σ’ αυτή τη δημοκρατία που εξυμνεί ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του Περικλή. Στη δημοκρατία ο πολίτης δεν έχει μόνο δικαιώματα και ελευθερίες, έχει ευθύνες και περιορισμούς, καθήκοντα και δεσμεύσεις! Δεν κάνει ό,τι θέλει αλλά ό,τι πρέπει και πρώτ’ απ’ όλα θυσιάζει κάτι από τα ιδιωτικά του συμφέροντα, για να ισχυροποιείται το σύνολο, έχει υγιή συλλογική συνείδηση, ικανοποιητικό βαθμό αλτρουϊσμού, δείχνει ουσιαστικό ενδιαφέρον για τα δικαιώματα των άλλων, αίσθημα δικαιοσύνης. Αυτό τον καθιστά ικανό ν’ αντιδρά σε οποιαδήποτε απειλή κατά της δημοκρατίας και όχι μόνο όταν θίγονται τα δικά του δικαιώματα – αυτή η τελευταία συμπεριφορά εξάλλου απαντά σε όλα τα όντα του ζωικού βασιλείου, να αμύνεται κανείς για το “δίκιο του”!

     Παρατηρείται σήμερα μια ανοχή ή και προκλητική απάθεια του πολίτη, όταν αξιόλογες και νευραλγικές κατακτήσεις της δημοκρατίας, που έγιναν πράξη με σκληρούς αγώνες, διαστρεβλώνονται, στραπατσάρονται ακόμη και κάποτε ακυρώνονται, αν αυτό δεν αφορά άμεσα τον ίδιο, έστω κι αν θίγει τον διπλανό του και βαθμιαία, κάποια στιγμή, θα τον «επισκεφτεί»! Είναι επίσης αλήθεια ότι η μεταπολεμική ευρωπαϊκή δημοκρατία, που μας είχε συνηθίσει σε αξιοζήλευτες κατακτήσεις τις τελευταίες δεκαετίες – τέτοιες που κάποτε έδιναν τη βεβαιότητα ότι ο πολίτης είναι το πραγματικό επίκεντρο της πολιτικής πρακτικής – απειλείται από «αήττητους» αντιπάλους: Το άνοιγμα των αγορών χωρίς το αντίπαλο δέος των κομμουνιστικών καθεστώτων, που τις ανάγκαζε να συνθηκολογούν με την πολιτική, η απίσχανση της οικονομίας, η οποία οδήγησε τις αδύναμες χώρες στο έλεος των παγκόσμιων οργανισμών (ΔΝΤ, Ευρωπαϊκή Τράπεζα, Παγκόσμια Τράπεζα κ.λπ.) που είναι λογικό να ενδιαφέρονται για τα συμφέροντα των οικονομικών ελίτ. Ταυτόχρονα ενθάρρυνε την κατακρεούργηση πολλών εργασιακών δικαιωμάτων. Από την άλλη η άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων, το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον που διαμορφώθηκε με τις ηλεκτρονικές τεχνολογίες, η αποδυνάμωση του κράτους πρόνοιας, η γιγάντωση της μετανάστευσης, η ανάδειξη νέων δυνάμεων που επηρεάζουν τις ισορροπίες στο γεωπολιτικό χάρτη – κάποιες μάλιστα με δημοκρατικό ένδυμα (πρβλ. Ρωσία) – διαμορφώνουν ένα περιβάλλον στο οποίο η δημοκρατία λειτουργεί ασθματικά.

     Ωστόσο η αντίδραση των «δημοκρατών; πολιτών» σε όλα αυτά δε φαίνεται να είναι ούτε συντονισμένη ούτε σθεναρή. Η θεώρηση «εφόσον εγώ δεν έχω χάσει τίποτε ακόμη, δεν ανησυχώ» φαίνεται να επικρατεί συνολικά τουλάχιστον. Ή αν έχω τα προνόμια μου, εξυμνώ τη δημοκρατία∙ αν τα χάσω, την αναθεματίζω! Μήπως όμως πολλά από τα προνόμια δεν ήταν τόσο δημοκρατικά; Μήπως είχα μάθει στην ασυδοσία και όχι στη δημοκρατικά αυτοπεριοριζόμενη ελευθερία; Μήπως αγαπούσα τις υπερβολές της δημοκρατίας και όχι την ίδια την αξία της δημοκρατίας;

     Η δημοκρατία έχει σίγουρα μέλλον και πρέπει να έχει! Έξω από τους ιστούς της εξάλλου φαίνεται ζοφερή η προοπτική των κοινωνιών. Οι αντοχές της, όμως, στη λεηλασία των καιρών – ειδικά των χαλεπών, όπως οι δικοί μας – προσδιορίζονται και από το φρόνημα του ψύχραιμα σκεπτόμενου ενεργού πολίτη! Αν αποδεχόμαστε την ουσιαστική δημοκρατία, του μέτρου, της αυτοπειθαρχίας, της ηθικής αυτοσυνειδησίας, τότε θα κινητοποιηθούμε ατομικά και συλλογικά να τη διαφυλάξουμε. Αν μας δελεάζουν οι καταχρήσεις της, τότε θα αφήνουμε καθημερινά τους θεσμούς και τις αξίες της να ποδοπατούνται , για να αντιδράσουμε μόνο αν χάσουμε τα δελεαστικά μας προνόμια! Αλλά… Ο HaroldLaskiέγραψε: «Ένα δημοκρατικό σύστημα μπορεί να διατηρηθεί μόνο επί τόσο χρόνο, όσο οι άνθρωποι αισθάνονται ότι έχουν μεγάλους σκοπούς στη ζωή τους και ότι οι αξίες που επιδιώκουν να πραγματοποιήσουν είναι αξίες καθολικές».

* ο Ηλίας Π. Φερεντίνος είναι φιλόλογος – συγγραφέας

Βιβλιογραφία:

• Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ο σύγχρονος κόσμος, Δοκίμια, 1988
• Θουκυδίδης, Επιτάφιος
• UbbertoEco, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, 1991
• Harold Laski, ΠεριοδικόΕυθύνη
• FredWarnerNeal, Λεξικό κοινωνικών επιστημών, 1972

[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 67 του περιοδικού]